Oko pedeset procenata ukupne potrošnje maziva otpada na motorna ulja, pa ona predstavljaju najveću grupu maziva, kojima značaj stalno raste uporedo s’ razvojem motorne mehanizacije.
Moderna motorna ulja su složena jedinjenja baznih ulja i aditiva, a služe za podmazivanje svih pokretnih elemenata motora, a posebno motora sa unutrašnjim sagorevanjem. Sadrže 5-25 vol. (zapreminskih) % različitih aditiva, pa se znatno razlikuju u zavisnosti od tipa i količine aditiva. Za specifične (ekstremne) uslove eksploatacije mineralna bazna ulja mogu biti delimično ili potpuno zamenjena sintetičkim uljima, pa tada govorimo o polusintetičkim ili sintetičkim uljima. I jedna i druga vrsta se proizvode u širokom dijapazonu i viskoziteta i nivoa kvaliteta, tako da zadovoljavaju različite radne uslove i vrste motora: od malih dvotaktnih do velikih stacionarnih brodskih motora.
Moderna motorna ulja mogu biti višenamenska ako zadovoljavaju više radnih uslova i vrsta motora (benzinskih i dizel), mogu biti i višegradna (multigradna) ako pokrivaju šire područje viskoziteta i ako im se viskozitet malo menja sa temperaturom. Naravno, mogu sadržati oba navedena svojstva pa su onda istovremeno i višenamenska i višegradna (multigradna).
Motorna ulja moraju kod visokih temperatura imati dovoljno visok viskozitet za postizanje zadovoljavajućeg podmazivanja i za dobro zaptivanje između klipa i cilindra. Naprotiv, kod niskih temperatura viskoznost treba da bude dovoljno niska da omogući lagani i siguran start motora. Inače, u zagrejanom motoru vladaju vrlo visoke temperature i to u zoni klipnih prstenova od 200 do 250 °C, a u karteru motora od 100 do 150 °C.
Uslovi primene
Ulje mora da spreči nastajanje koksnih i muljevitih taloga i lakova u motoru i osigurati nisko trošenje elemenata u međusobnom kliznom kontaktu. Tako, za podmazivanje kliznih ležajeva i radilice važna je viskoznost ulja, a za podmazivanje razvoda ventila, bregaste osovine i podizača ventila bitni su aditivi koji se dodaju uljima u cilju njihovog manjeg međusobnog habanja (trošenja). Za održavanje čistoće radnih površina motora kao i za neutralizaciju kiselih i korozivnih produkata sagorevanja i drugih ostataka u suspenziji dodaju se ulju deterdženti i disperzanti. Pored navedenog, ulje mora da spreči i stvaranje “hladnog mulja“, koji se formira u pothlađenom motoru u uslovima gradske “stani-kreni“ vožnje.
Klasifikacija ulja prema radnim karakteristikama motora
Stalno poboljšanje radnih karakteristika ulja za motorna vozila uslovilo je uvođenje njihove podele na dve kategorije: za benzinske i za dizel motore. Prvu takvu klasifikaciju napravio je Američki Petrolejski Institut (API) 1951. godine. Ova klasifikacija prema radnim karakteristikama je priznata u Evropi 1972. godine, a poslednja njena revizija bila je 1997. godine, kada je uvedena nova API-SJ kategorija. Pregled navedene klasifikacije (tzv. API-Servisi) prikazan je u sledećoj tabeli:
| S | Ulja za benzinske motore |
| SA | Ulja bez aditiva za benzinske motore, takozvano “čisto“ (bazno) mineralno ulje |
| SB | Ulja za benzinske motore koji rade u uslovima blagih opterećenja. Ova ulja sadrže manje količine aditiva protiv habanja, korozije ležajeva i oksidacije |
| SC | Ulja koja sadrže aditive protiv habanja, korozije, oksidacije i stvaranja taloga na niskim i visokim temperaturama. Ulja za motore proizvedene do 1967. godine. |
| SD | Ulja za motore proizvedene 1968-1971. godine koji rade u težim uslovima opterećenja |
| SE | Ulja za motore proizvedene od 1972. godine. Sadrže aditive u većem procentu u odnosu na SD ulja |
| SF | Ulja za motore proizvedene od 1980. godine |
| SG | Ulja za motore proizvedene od 1989. godine. Ulja za motorna vozila sa katalizatorom |
| SH | Ulja za motore proizvedene 1993. godine i dalje. Motorno ulje za benzinske i brzohodne dizel motore putničkih i lakih teretnih vozila |
| SJ | Ulja za motore proizvedene 1997. godine. Najnovija klasifikacija |
| C | Ulja za dizel motore |
| CA | Ulja za dizel motore koji rade u blažim uslovima opterećenja. Dizel motori proizvodnje 1940-1949. godine |
| CB | Ulja za dizel motore koji rade u umerenim uslovima opterećenja. Dizel motori sa normalnim punjenjem, proizvodnje počev od 1949. godine |
| CC | Ulja za dizel motore bez predpunjenja ili lakim predpunjenjem koji rade u umerenim i težim uslovima opterećenja. Uvedena 1964. godine |
| CD | Ulja za dizel motore sa normalnim punjenjem i turbo-predpunjenjem za teže uslove rada. Dizel motori godina proizvodnje od 1975. godine |
| CD-II | Ulja za dvotaktne dizel motore |
| CE | SHPD ulja (SUPER HIGH PERFORMANCE DIESEL OIL – visoko kvalitetno ulje za dizel motore – “LONGDRAIN“) |
| CF-2 | Prevazilazi CD-II specifikaciju ulja za dvotaktne dizel motore |
| CFCF-4 | Prevazilazi zahteve CE specifikacije. Naročito pogodna motorna ulja za teške kamione sa prikolicom koji voze bez prekida autoputevima na dužim relacijama |
| CG-4 | Minimalna emisija izduvnih gasova. Dizel motori proizvodnje 1995. godine i dalje. Najnovija klasifikacija |
NAPOMENA: Klasifikacija SA, SB, SC i SD su zastarele i ne odgovaraju zahtevima za motorna ulja za podmazivanje motora proizvedenih od 1972. godine i dalje
NAPOMENA: Klasifikacije CA, CB i CC su zastarele i ne odgovaraju zahtevima za motorna ulja za podmazivanje dizel motora novih generacija
Osim navedene američke klasifikacije od 1983. godine pa do 1990. je komitet konstruktora motora i vozila Evropskog zajedničkog tržišta ili CCMC (Comité des Constructeur d’ Automobiles du Marché Commun), koji predstavlja interese evropskih proizvođača motora, radio na klasifikaciji motornih ulja prema radnim karakteristikama za motore njihove (evropske) proizvodnje. Međutim, 1990. ovo udruženje menja svoj naziv u Udruženje konstruktora motornih vozila Evropske Unije (Association des Constructeurs Europeans d’Automobiles – ACEA). ACEA klasifikacija za motorna ulja, koju je proklamovalo istoimeno udruženje, zamenjuje CCMC klasifikaciju i primenjuje se od 1. januara 1996. godine i prikazana je u tabelama 2 i 3:
Tabela 2.
| Putničkiautomobili | Kamioni i autobusi | |
| Benzinskimotori | Dizelmotori | Dizelmotori |
| A1 – 96A2 – 96A3 – 96 | B1 – 96B2 – 96B3 – 96 | E1 – 96E2 – 96E3 – 96 |
Tabela 3.
| Benzinski motori | A2-96, ulja za savremene benzinske motoreA3-96, ekonomična ulja za savremene benzinske motore |
| Lako opterećeni dizel motori | B2-96, ulja za savremene dizel motoreB3-96, ekonomična ulja za savremene dizel motore |
| Teško opterećeni dizel motori | E1-96, ulja za dizel motore savremenih modela kamionaE2-96, visokokvalitetna ulja za kamioneE3-96, ulja za motore drumskih krstarica |
Tabela 4. Uporedna tabela ACEA/CCMC/API/OEM
| ACEA | CCMC | API | MB | VW | MAN |
| A1-96 | 501.01 | ||||
| A2-96 | G4 | SH | 500.00 | ||
| A3-96 | G5 | SH | |||
| B1-96 | |||||
| B2-96 | PD-2 | 505.00 | |||
| B3-96 | PD-2 | 500.00 | 271 | ||
| E1-96 | D4 | CD | 227.1 | 271 | |
| E2-96 | D4 | CE | 228.1 | QC13-17 | |
| E3-96 | D5 | CF-4 | 228.3 | ||
| E4-96 | 228.5 |
Od ukupne potrošnje goriva u nekom motoru oko 8% se upotrebljava za savlađivanje graničnog trenja, a oko 16% za unutrašnje (viskozno) ili tekuće trenje. Teoretski maksimalno moguća ušteda goriva, koja se može postići optimalnim kvalitetom maziva, procenjuje se na oko 7,5%. U ovom smislu višegradna (multigradna) motorna ulja, naročito SAE 15W-40, su pokazala svoje znatne prednosti.
Motorna ulja za putnička vozila moraju istovremeno zadovoljiti uslove za benzinske, dizel i Vankelove motore. Dva najvažnija zahteva u pogledu rada automobila (motora) – ušteda goriva i zaštita okoline, imali su možda i najveći uticaj na razvoj kvaliteta motornih ulja za putničke automobile.
Pripremio: Dušan Ković